Eski Yunan mimarisinde kullanılan üç temel mimari düzen Aiol, İon, Dor ve bu düzenlerin karışık kullanımı sonucu ortaya çıkan formlarda görülmektedir (Korinth Düzeni, Karyatit Düzeni vb.).
Roma mimarisinde Eski Yunan düzenleri kullanılmaya devam etmekle birlikte bunlardan esinlenilerek yeni formlar ortaya konmuştur. Bunların en başında “Karma” ve “Roma” olarak da adlandırılan “Kompozit Düzen” gelmektedir.
Bu düzende İonik düzenin ekinus ve volüt elemanları, üstte abaküs, altta ikili ya da tekli akanthus yaprak çelengiyle kaplanarak, Korinth düzeni kalathos üzerine yerleştirilmiştir. Sütun, ante ve plaster başlıkları üzerinde kullanılan Kompozit başlık, temelde İon ve Korinth başlıklarının bir karışımıdır. İonik başlığın iki yönlü görüntüsü, Kompozit başlıkta abaküs tablasının dört köşesine yerleştirilmiş volütlerle dört yöne doğru zenginleştirilmiştir. Kompozit başlıklarda kalathos dudağı, urgan, boncuk ve incik-boncuk dizisi ile bezenebildiği gibi bezemesiz olarak da bırakılmıştır. Kompozit başlıkta İonik karakter taşıyan volütler üzerindeki yumurta ve ok uçları yanlardan yarım palmetlerle kapatılmış ekinus tarafından birleştirilmiştir.
Kompozit başlıkta volütlerin Korinth başlığına göre oldukça iri yapılmaları, başlık abaküs tablasının dışa doğru taşırılması, başlığın bir bütün halinde “bukranion” olarak da algılandığını akla getirmektedir. Roma lahit ve ostotheklerinde de bukranion yapma geleneği göze çarpar. Boğa başı bukarnionlarının yanı sıra canlı gösterilmiş koç, teke gibi hayvanların başları ile de volütlü başlıklar oluşturulduğu görülür. Bu tipteki başlıklar genel olarak M.S. I. yy.a tarihlenir. *
Akanthus yapraklı Korinth başlığının alt yapısıyla bütünlenen volütlü başlıklarla da Kompozit başlıklara geçiş sağlanmış olmalıdır.
Kompozit biçimli başlığın ilk olarak nerede ortaya çıktığı tartışmalıdır. Bununla birlikte bu düzenin kullanıldığı en erken mimari yapılar arasında M.S. 90 yılında inşa edilen Roma Titus zafer Takı ile Benevent’teki Traian Takı gösterilebilir. Özellikle Titus Takı Kompozit başlığı Korinth tipi boynuzlu (volütlü( başlılardan Kompozit başlığa geçişi oldukça iyi yansıtmaktadır. Ekinus’un üst kısmında ortada birleşen volüt uçları açık bırakılmıştır. Bunun altına ise İon kymalı ekinus yerleştirilmiştir. Korinth başlığından Kompozit başlığa geçişin boynuzlu başlıklar aracılığı ile olduğunu gösteren bir diğer örnek ise Roma Palatin Domus Flavia’dır.
Kompozit düzende başlık dışındaki üst mimari elemanları, İon düzenindeki biçimiyle kullanılmıştır. İon kadar sık olamamakla birlikte kent Roma’dan esinlenilerek biçimlendirilen Kompozit başlık Anadolu’da Korinth’e göre daha yoğun olarak kullanılmıştır. Kompozit başlıklı yapılar genel olarak tapınaklardır.
Sebastino Serlio’nun Regole Generale di Architectura (Book Four) kitabından çizim
*Bukranion, “kötü ruhları kovma, kötü gözlerden uzak tutma” özellikleri olduğuna inanılan bir elemandı. Kompozit başlıklarda bukranionların sayısının İon düzeninin aksine (Ephesos’ta Bazilika’da başlığın iki tarafına yerleştirilmiştir) dörde çıkarılmış olması, estetik görünümü zenginleştirmiş olmasının yanı sıra her yönden gelebilecek kötülüklerin engellenmesi amacı taşıdığı şeklinde yorumlanmıştır.
Kaynak:
Başaran, C., Anadolu Kompozit Başlıkları, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 1999.
